Có những người đến với nghề dạy học bằng bổn phận. Có người chọn nghề bằng đam mê. Riêng cô Trần Thu Hà, cô dạy học bằng cả tâm hồn mình. Bởi thế mà mỗi tiết Văn năm xưa không chỉ còn trong sổ đầu bài, mà còn nằm im lặng trong ký ức của bao thế hệ học trò.
Từ năm 1991 đến năm 2000, cô Trần Thu Hà là giáo viên dạy Ngữ Văn tại Trường THPT số 1 Tư Nghĩa. Đó là giai đoạn ngôi trường còn mộc mạc, bảng đen còn in phấn trắng, và ghế gỗ còn long đinh, thì cũng là lúc chúng tôi được học dưới mái tóc đen dài, giọng nói dịu dàng, và ánh mắt thẳm sâu của cô Trần Thu Hà. Dáng cô đi chậm rãi mà thanh thoát, tà áo dài trắng nhẹ nhàng trong gió, như thể cô vừa bước ra từ một bài thơ lục bát, hay một trang văn của Nguyễn Tuân, của Thạch Lam. Chưa cần giảng gì, chỉ cần sự hiện diện của cô thôi cũng đủ khiến đám học trò vốn hay nghịch ngợm chợt thu mình lại, im lặng đón đợi những tiết học mà sau này chúng tôi mới hiểu, đó là những món quà của ký ức.
Giờ đây khi đã lớn, đã qua biết bao lớp học, bao môi trường, nhiều người thầy… nhưng mỗi khi nghe một câu thơ của Xuân Quỳnh, hay đọc lại những dòng Kiều xưa cũ, trong chúng tôi lại hiện lên hình bóng cô, người gieo chữ bằng trái tim, và dạy làm người bằng cảm xúc.
Cô không giảng Văn – cô mở cánh cửa vào thế giới của tâm hồn
Văn học dưới tay cô không còn là môn học khô cứng với những phần mở bài, thân bài, kết luận, mà là một thế giới đầy sống động của cảm xúc, suy tư và nhân tính. Cô dẫn chúng tôi đi qua từng tác phẩm như một người dẫn đường nhẫn nại và bao dung.
Với Truyện Kiều, cô dừng lại rất lâu ở những đoạn đẫm nước mắt: đoạn Kiều bán mình, đoạn trao duyên, đoạn nàng tự vấn giữa dòng đời. Cô không chỉ giảng câu chữ, cô kể về những phận người. Và giữa lớp học yên ắng, có khi cô đọc:
““Đau đớn thay phận đàn bà,
Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung…”
…rồi bỗng ngừng lại, giọng chùng xuống. Cả lớp bỗng thấy một nỗi xót xa dịu dàng, khó gọi tên, dâng lên trong lòng. Chúng tôi, những đứa trẻ chỉ biết đến bài kiểm tra và những con điểm, lần đầu tiên thấu hiểu nỗi đau của một người con gái thời xưa, và cũng là lần đầu tiên thấy văn chương có thể lay động lòng người sâu đến thế.
Với Chí Phèo, cô không bắt chúng tôi học thuộc những câu phê bình, mà mời gọi chúng tôi thấu hiểu một con người bị tước đoạt quyền làm người, bị xã hội đẩy đến tận cùng. Cô nói, ánh mắt ánh lên ngọn lửa kỳ lạ:
“Chí Phèo chỉ cần một chút tình yêu, một tia hy vọng nhưng xã hội đã không cho anh điều đó. Đừng phán xét. Hãy thử đặt mình vào thân phận của người bị ruồng bỏ, các em sẽ thấy lòng mình biết thương hơn.”
Chúng tôi lớn lên, và nhờ cô, hiểu rằng có những người đáng thương hơn là đáng trách.
Với Vợ nhặt, cô giảng bằng cả trái tim mình. Cô không nhấn mạnh sự đói mà nhấn mạnh vào khát vọng sống, khát vọng yêu và giữ lấy chút nhân phẩm cuối cùng giữa ranh giới sống và chết. Cô đọc đến đoạn người đàn bà “theo không về làm vợ” mà như đọc một bản tình ca đầy u uẩn. Cô bảo: “Tình yêu không cần mâm cao cỗ đầy. Chỉ cần một bàn tay nắm lấy nhau giữa cơn đói là đủ để con người đứng lên.”
Cô như cơn sóng ngầm của Xuân Quỳnh – dịu dàng, mãnh liệt, và chân thành
Ở bài thơ Sóng, cô không nói nhiều về điệp ngữ hay thể thơ, mà cô kể về trái tim người phụ nữ. Cô bảo: “Yêu là không an yên. Yêu là nhớ, là khát khao, là chờ đợi. Và cũng là chấp nhận đánh đổi, chấp nhận tổn thương. Nhưng người phụ nữ trong thơ Xuân Quỳnh, cũng như trong đời luôn yêu bằng tất cả, không toan tính.”
Lúc ấy, chúng tôi nhìn cô, người phụ nữ tóc dài, ánh mắt sâu mà thầm nghĩ: có lẽ chính cô cũng là một “con sóng” nhẹ nhàng, âm thầm nhưng mãnh liệt.
Ở Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm, cô đưa chúng tôi đi xa khỏi trang sách về với mái nhà có cau, có muối, có câu chuyện cổ tích bà kể. Cô chỉ tay ra ngoài khung cửa lớp:
“Đất nước nằm ở ngoài kia. Ở bờ ruộng cha các em cuốc. Ở con đường mẹ các em gánh rau. Đất nước không cao siêu mà sống động, gần gũi và thiêng liêng.”
Chúng tôi lớn lên, mang theo định nghĩa “Đất Nước” đó suốt đời.
Không chỉ là cô giáo – cô là người viết, người yêu đời, yêu quê, yêu chữ
Ngoài lớp học, cô Trần Thu Hà còn có một thế giới riêng, thế giới của ngôn từ, của truyện ngắn, bài thơ, tản văn được đăng đều đặn trên Báo Quảng Ngãi, Bình Định và tạp chí Sông Trà. Những bài viết của cô không ồn ào, nhưng đầy chiêm nghiệm. Cô viết về mùa đông quê, về một tiếng rao trong đêm, về ánh mắt người mẹ. Văn cô dịu như gió Lý Sơn, đằm như nước sông Trà, và chân thành như chính con người cô.
Mỗi sáng chủ nhật, ai yêu chữ nghĩa đều chờ một bài mới của cô để đọc và thấy lòng dịu lại giữa những bon chen thường nhật. Có học trò năm ấy bảo:
“Cô không chỉ dạy chúng em yêu văn học. Cô dạy chúng em yêu chính mình bằng cách sống có chiều sâu, có cảm xúc, có tử tế.”
Một vệt sáng dịu – không chói lóa, nhưng soi đường suốt đời người
Có người thầy dạy để thi. Có người dạy để nhớ. Và có người như cô Trần Thu Hà dạy để học trò biết sống sao cho đẹp với đời.
Cô không cần giọng vang, không cần uy quyền. Cô chỉ cần một ánh nhìn, một câu giảng, một đoạn thơ mà như thể đã đủ khiến hàng trăm học trò xưa nhớ mãi. Bởi cô chính là ngọn lửa mềm âm ỉ, nhưng cháy mãi.
Cô đã dành trọn vẹn một thập kỷ tuổi nghề của mình để đồng hành, dẫn dắt và khơi dậy tình yêu văn chương nơi biết bao thế hệ học sinh Trường THPT số 1 Tư Nghĩa. Mười năm ấy không chỉ là quãng thời gian công tác, mà là mười mùa gieo hạt của đam mê, của nhân ái, và của một người làm nghề bằng tất cả trái tim.
Chúng tôi vẫn nhớ ánh mắt cô sáng lên khi nhắc đến những tác phẩm mà cô yêu“Tiếng chim hót trong bụi mận gai” đầy ám ảnh và hy sinh, “Nỗi buồn chiến tranh” chất chứa những vết xước trong tâm hồn con người sau chiến trận, hay thơ của Thanh Thảo vừa gai góc, vừa sâu thẳm, vừa trữ tình mà cũng đầy suy tư. Qua những tác phẩm ấy, chúng tôi hiểu: cô là người mang trong mình một nội giới phong phú, một trái tim dạt dào cảm xúc, và một trí tuệ không ngừng chiêm nghiệm.
Cô là người khiến chúng tôi không chỉ biết làm văn, mà biết sống đẹp. Cô là người khiến chúng tôi không chỉ đạt điểm 9, điểm 10, mà đạt được những thang điểm của lương tâm, của nhân cách.
Cô là người ở lại, không trong sách vở, mà trong ký ức, suốt một đời.
“Có những phút ngã lòng tôi vịn câu thơ đứng dậy
Những câu thơ như cái nạng bằng tre
Giúp tôi đi qua trăm ngàn đổ nát
Giúp tôi nhìn lại chính tôi.”
(Thanh Thảo)
